Rozwód a dziedziczenie, czyli kto po kim dziedziczy, gdy miłość się już skończyła?
Rozstania rzadko kiedy bywają proste. Emocje, podział majątku, alimenty, kontakty. W tym wszystkim łatwo zapomnieć o tym, jakie są skutki prawne rozstania w kontekście prawa spadkowego i dziedziczenia.
Klienci często pytają: „Czy były mąż/była żona po mnie dziedziczy?” albo: „Co z dziedziczeniem, gdy sprawa rozwodowa trwa, ale wyrok jeszcze nie zapadł?”
Tematyka ta jest bardzo ważna, a jednak mam wrażenie, że często jest pomijana lub zapominana i odkładana na bok. Natomiast skutki prawne niewiedzy mogą być bardzo poważne!
W poniższym artykule postaram się przybliżyć Ci temat dziedziczenia po rozstaniu i odpowiedzieć na najważniejsze pytania:
- Czy były małżonek dziedziczy spadek?
- Kiedy były małżonek nie ma prawa do spadku po małżonku?
- Co się dzieje z dziedziczeniem po małżonku, gdy sprawa rozwodowa jest w toku?
- Jakie skutki prawne dla dziedziczenia ma separacja małżonków?
Dziedziczenie po rozwodzie
Wyobraź sobie taką sytuację: prawomocny rozwód za tobą, dokument w szufladzie, każde z Was idzie w swoją stronę.
I tutaj dobra wiadomość. W przypadku uzyskania prawomocnego rozwodu, sytuacja jest jasna i jednoznaczna.
Z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie byli małżonkowie nie dziedziczą po sobie z ustawy ani nie mają prawa do zachowku.
Małżeństwo zostało zakończone prawomocnie, prawo do dziedziczenia po sobie również.
Co jest istotne? Orzeczenie rozwodu musi być prawomocne.
Po uzyskaniu prawomocnego wyroku rozwodowego były małżonek może dziedziczyć po swoim byłym małżonku jedynie na podstawie testamentu.
Jeżeli więc w trakcie trwania małżeństwa sporządziłeś testament, w którym jako spadkobiercę lub zapisobiercę wskazałeś małżonka, a następnie rozwiedliście się i nie chcesz, żeby były małżonek dziedziczył po Tobie, pamiętaj, aby zmienić testament.
Czy małżonek w trakcie rozwodu ma prawo do spadku z ustawy?
Odpowiedź na to pytanie często zaskakuje moich Klientów, szczególnie wówczas, gdy małżonkowie od lat ze sobą nie zamieszkują i prowadzą osobne życia.
Wielu osobom wydaje się, że jeśli rozwód jest „na ostatniej prostej”, to drugi małżonek już nic nie odziedziczy.
To niestety nieprawda. Jest to mit, który może prowadzić do wielu bardzo bolesnych i kosztownych sytuacji oraz komplikacji.
Z przepisów prawa spadkowego wynika, że dopóki rozwód nie jest prawomocny, małżonkowie nadal dziedziczą po sobie ustawowo.
Dlaczego tak się dzieje?
Ponieważ z punktu widzenia prawa mąż i żona nadal są formalnie małżeństwem.
Fakt, że postępowanie rozwodowe trwa i relacja pomiędzy małżonkami już nie istnieje, nie ma żadnego znaczenia.
Co to oznacza w praktyce? Jeśli mąż lub żona umrze w trakcie sprawy rozwodowej, to drugi małżonek:
- wchodzi do kręgu spadkobierców ustawowych (razem z dziećmi bądź innymi krewnymi, np. rodzicami zmarłego),
- dziedziczy z ustawy,
- ma prawo do zachowku (np. jeżeli został pominięty w testamencie),
Innymi słowy: postępowanie rozwodowe co do zasady nie odbiera praw do spadku po małżonku, dopóki nie zapadnie prawomocny wyrok rozwodowy.
To ogromne ryzyko dla osób w trudnych, konfliktowych związkach, szczególnie tych, które faktycznie od lat już nie istnieją, każde z małżonków żyje osobno albo małżonkowie faktycznie założyli już nowe rodziny.
Wiele osób w takiej sytuacji czuje niesprawiedliwość. Zdarzają się takie historie, kiedy pomiędzy małżonkami był duży konflikt, sąd wyznaczył już termin ogłoszenia wyroku rozwodowego, ale jeden z małżonków nagle umiera, np. ginie w wypadku samochodowym.
Co się dzieje wówczas? Czy osoba, z którą zmarły nie chciał już mieć nic wspólnego nadal ma prawo do spadku?
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
Przepisy prawa, a dokładnie art. 940 kodeksu cywilnego przewidują pewien wyjątek. Jest nim możliwość wyłączenia małżonka od dziedziczenia, jeżeli:
- postępowanie o rozwód było w toku,
- zmarły spadkodawca żądał rozwodu z winy drugiego małżonka,
- żądanie rozwodu z winy drugiego małżonka było uzasadnione.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia po drugim małżonku wymaga przeprowadzenia postępowania sądowego, ponieważ o takim wyłączeniu orzeka sąd.
Wniosek o wyłączenie małżonka od dziedziczenia może złożyć każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych.
Postępowanie o wyłączenie małżonka od dziedziczenia po współmałżonku jest skomplikowane, ponieważ wymaga oceny wszystkich okoliczności, w tym okoliczności dotyczących rozwodu, postępowania rozwodowego, tego na jakim etapie była sprawa o rozwód, analizy dowodów .
W praktyce warto tutaj korzystać z profesjonalnej pomocy adwokata. Takie postępowanie stanowi często jedyną szansę na sprawiedliwość dla rodziny zmarłego, która nie chce, aby osoba odpowiedzialna za rozpad małżeństwa otrzymała spadek.
Separacja sądowa a dziedziczenie po małżonku
Sądowa separacja może zostać orzeczona, jeżeli pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. Nie jest to zatem rozkład trwały, lecz etap, w którym w małżeństwie nie dzieje się dobrze, istnieje jeszcze nadzieja, że małżeństwo uda się uratować.
Skutki prawne separacji są bardzo podobne do rozwodu, również w prawie spadkowym.
Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o separacji:
- małżonkowie nie dziedziczą po sobie,
- małżonkowie nie mają prawa do zachowku (np. jeżeli małżonek został pominięty w testamencie),
- małżonkowie mogą dziedziczyć po sobie tylko z testamentu (jeżeli zostaną w nim wskazani).
Pamiętaj jednak, aby nie mylić separacji sądowej z separacją faktyczną. Skutki są zupełnie różne, co wyjaśniam poniżej.
Separacja faktyczna a dziedziczenie po małżonku
Separacja faktyczna (nieformalna) to sytuacja, w której małżonkowie w praktyce czasowo się rozstali, nie mieszkają razem lub nie prowadzą wspólnego gospodarstwa, często żyjąc jakby byli po rozwodzie.
Taka separacja faktycznie (nieformalna) nie ma jednak żadnych konsekwencji z punktu widzenia prawa, zarówno prawa cywilnego, rodzinnego jak i prawa spadkowego.
W świetle prawa małżonkowie nadal są małżeństwem, a zatem:
- dziedziczą po sobie,
- mają prawo do zachowku (jeżeli małżonek został pominięty w testamencie).
Separacja faktyczna, czyli separacja „na słowo”, „na próbę”, „na jakiś czas” nie ma żadnego wpływu na dziedziczenie i prawo do spadku po małżonku. I nie ma znaczenia, że ostatni wspólny obiad jedliście 8 lat temu.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że po prawomocnym orzeczeniu rozwodu małżonkowie tracą prawo do dziedziczenia po sobie z ustawy. Jednak warto pamiętać o mniej oczywistych przypadkach: separacji i śmierci jednego z małżonków w trakcie postępowania rozwodowego. Konsekwencje prawne w tych sytuacjach są różne. Każda sprawa jest inna, duże znaczenie mają okoliczności, kontekst, relacje partnerów, szczególnie wówczas, gdy rozwód jest w toku, śmierć nastąpiła nagle bądź małżonkowie od lat pozostawali w faktycznej separacji.